سید مسلم یگانه
حيات وحش يك كشور مانند ديگر ذخاير طبيعي آن از ارزش، اهميت و منافع زيادي برخوردار است. جانوران يك منطقه با ايجاد تعادل طبيعي و بيولوژيك در آن منطقه از قابليت هاي علمي و تفريحي زيادي نيز برخوردارند كه به عنوان زير ساخت گردشگري و جذب گردشگر مطرح است.
زنجان، از جمله استان هاي كشور است كه به دليل تنوع آب و هوايي و وجود اكوسيستم هاي ويژه در منطقه و ارتباطات بيولوژيكي آن با استان هاي هم جوار ازغناي حيات وحش خوبي برخوردار است. در اين استان انواع پستانداران، پرندگان، خزندگان، آبزيان، دوزيستان، حشرات و بندپايان يافت مي شوند كه البته در گذشته اي نه چندان دور، تنوع گونه ها و وضعيت جمعيت جانوري اين منطقه تا اندازه اي بود كه يكي از مناطق مهم ايران در زمينه حيات وحش به شمار مي آمد.
در سال هاي گذشته روند تخريب و دگرگوني هاي انجام شده در قلمروهاي زيستگاهي به تدريج كاهش جمعيت وحوش را به دنبال داشته است. گونه هاي جانوري كه در مناطق كوهستاني و سخت گذر و به دور از مكان هاي دسترسي انسان زندگي مي كنند، مانند منطقه «سرخ آباد» و «طارم عليا» دگرگوني چنداني نيافته اند، اما از بين رفتن گونه يوزپلنگ و مشاهده نشدن آن در 20 سال گذشته در دشت قزوين و استان زنجان و به حد صفر رسيدن هزاران راس جمعيت آهو در نقاط مركزي و خاوري استان، نشانه يك روند نزولي براي اين منابع طبيعي و زنگ خطري براي همه دوست داران طبيعت و حيات وحش است.
در ايران تاكنون 151 گونه از پستانداران شامل: 140 گونه در خشكي و 11 گونه در آب، شناسايي شده است. بيش از 37 گونه از پستانداران، 110 گونه از پرندگان، 13 گونه از آبزيان، 32 گونه از خزندگان و 7 گونه از دوزيستان و تنوع بسيار زيادي از حشرات، حيات وحش استان زنجان را تشكيل مي دهند. از انواع پستانداران منطقه مي توان به اين موارد اشاره كرد: گوسفند وحشي كه به نرآن قوچ و ماده آن ميش گفته مي شود، در كوهستان ها زندگي مي كند و بيش تر در قسمت هاي جنوب باختري و كوهپايه اي جنوبي استان، البرز مركزي و در منطقه «انگوران» يافت مي شود.
بز وحشي يا بز كوهي با نام محلي «پازن» در استان زنجان و بيش تر در كوهستان هاي شمالي به خصوص در نواحي طارم و در باختر استان در نواحي«انگوران» و «ماهنشان» ديده شده اند. يوزپلنگ كه سريع ترين حيوان جهان است و مي تواند با سرعتي معادل 110 كيلومتر در ساعت حركت كند، بيش تر در زمين هاي باز و تپه اي كم ارتفاع و ميان بوته زارها زندگي مي كند. امروزه متاسفانه به دليل به هم خوردن چرخه غذايي مدت زيادي است كه هيچ يوزپلنگي در استان زنجان مشاهده نشده است. پلنگ در نقاط جنگلي كوهستان ها و تا ارتفاع 3500 متري ديده مي شود و پراكندگي آن در اين استان بيش تر در اطراف «طارم» و كوه «قافلان» است. متاسفانه به علت توجه نکردن از شمار اين حيوان ارزشمند روز به روز كاسته مي شود.
آهو با نام محلي «جيران» از ديگر پستانداران با ارزش منطقه است كه زيستگاه عمده آن را دشت هاي «سهرين» و «سارمساقلو» تشكيل مي دهد. آن چه كه در مورد اين گونه اهميت دارد اين است كه تمام زيستگاه هاي شمال باختر كشور يعني دشت مغان و دشت هاي استان هاي آذربايجان شرقي و غربي از وجود اين حيوان تهي شده، اما در استان زنجان از گونه هاي غالب به شمار آمده و اهميت زيادي دارد. گربه وحشي معروف به اروپايي معمولا در جلگه ها و زمين هاي سبز و كم ارتفاع زندگي مي كند و پراكندگي آن در استان زنجان بيش تر در اطراف «انگوران» و ابهر است. سياه گوش بيش تر شبيه گربه وحشي اروپايي است و تا ارتفاع 2 هزار و 500 متري كوهستان ها ديده مي شود و از نظر پراكندگي در منطقه انگوران و طارم ديده شده است.
خوك وحشي يا گراز با نام محلي «دونقوز» يا «دووز»، بيش تر در جنگل هاي پست و بيشه زارها زندگي كرده و پراكندگي آن در استان به خصوص در انگوران و طارم زياد است. كفتار نيز معمولا در منطقه طارم وانگوران يافت مي شود. همستر خاكستري نيز در استان و به خصوص در اطراف شهر زنجان پراكنده شده است.«گوركن» با نام محلي «پورسرخ» كه در شرايط مختلف زيست، مانند دره هاي تنگ و جلگه ها و زمين هاي نيمه بياباني و كوهستاني زندگي مي كند، بيش تر در اطراف شهر زنجان ديده مي شود. سمور(با نام محلي دله) كه در ايران بسيار كمياب است و بيش تر در جنگل ها و در ميان گياهان انبوه زندگي مي كند، اين نوع سمورها ماهيان بيمار و ضعيف رودخانه ها را صيد كرده و دسته هاي ماهيان را از سرايت بيماري مصون مي دارند.
شنگ (با نام محلي سوايتي) از خانواده سمور است كه در اطراف رودخانه هاي استان زنجان فراوان است. خرس قهوه اي در تمام استان و بيش تر در كوهستان هاي طارم و ماهنشان و به خصوص در منطقه حفاظت شده انگوران يافت مي شود. شغال در اطراف شهرستان طارم و مناطق شمال خاور استان ديده شده است، موش دو پاي پنج انگشتي از تيره موش هاي جهنده بيش تر در تپه ماهورهاي استان وجود دارد.
خفاش با نام محلي كوراشپلك كه در استان و به خصوص ناحيه سرچم زنجان به وفور يافت مي شود، بيش تر در غارها و شكاف ديوارها ديده مي شود. خارپشت برانت (با نام محلي سيچان) در كوهپايه ها، زمين ها، كشتزارها و باغ هاي استان زندگي مي كند.
خارپشت گوش بلند نيز كه تعداد آن در استان كم است، بيش تر در كشتزارها و باغ هاي ميوه زندگي مي كند. برخي ديگر از انواع پستانداراني كه در استان زنجان مشاهده و شناسايي شده اند عبارتند از: كلاهو، سنجاب زميني (با نام محلي گوركان) از تيره سنجاب ها، تشي، گربه تيغي و جوجه تيغي (با نام محلي كيرپي). ديگرگونه هاي پستانداران اين استان عبارتند از: پلنگ موش يا عروس موش، دله عروسك، روباه، گرگ، خرگوش، موش مغان، موش آبي و موش كور، راسو، سمور سنگي، رودك، رودك عسل خوار، گربه دشتي، گراز، قوچ و ميش ارمني، قوچ و ميش البرزي، موش دو پاي كوچك، موش دو پاي پنج انگشتي، موش صحرايي، موش قهوه اي، موش خانگي، خارپشت اروپايي، خارپشت گوش بلند، خفاش مقبره اي، خفاش نعل اسبي كوچك، خفاش نعل اسبي بزرگ، خفاش گوش موش موچك، خفاش گوش بلند و خفاش بال بلند كه تقريباً در تمام نواحي استان زندگي مي كنند.